न्यायामृतस्थदृश्यत्वहेतुभङ्गस्य न्यायामृतरसकुलङ्कषरीत्या विमर्शः

भारतीयदार्शनिकसाहित्ये अधिकरण-प्रकरण-वादरूपेण भेदः समुपलभ्ये। तत्र अधिकरणं नाम ᳚वेदान्तविचारात्मकः न्याय ग्रन्थः१ ᳚ इति । अर्थात् यस्मिन् ग्रन्थभागे युक्तीनामुपयोगेन वेदान्तविचारः प्रवर्तते तस्य अधिकरणमिति संज्ञा भवति। उदाहरणार्थम् - ब्रह्मसूत्रेषु अधिकरणव्यवहारः । एवं प्रकरणं नाम ᳚ शास्त्रैकदेशसंबद्धं शास्त्रकार्यान्तरे स्थितम्२ ᳚। उदाहरणार्थम् - द्वैतवेदान्ते दशप्रकरणानि एवमद्वैतवेदान्ते वेदान्तपरिभाषा-वेदान्तसारः न्यायशास्त्रे तर्कसंग्रहःन्यायसिद्धान्तमुक्तावलीत्यादि। अत्र सर्वत्र तत्तत् शास्त्रसम्बद्धसिद्धान्तानां प्रतिपादनं भवति। इदानीम् वादः नाम ᳚᳚तत्वनिर्णयफलः कथाविशेषः३ इति। स्वसिद्धान्तप्रतिपादित तत्वानां स्थापनाय कथारूपेण {पक्षप्रतिपक्षरूपेण} यः ग्रन्थभागः प्रचलति तस्य वादशब्देन व्यवहारः। उदाहरणार्थम् - श्रीहर्षस्य खण्डनखण्डखाद्यम् व्यासतीर्थानां न्यायमृतम् गदाधरस्य शक्तिवादः इत्यादि। पूर्वोक्तेषु ग्रन्थेषु ग्रन्थकाराः स्वस्वसिद्धान्तप्रतिपादित तत्वानां कथामुखेन स्थापितवन्तः। न्यायमृते उत्तरमीमांसातत्वानां पूर्वमीमांसायुक्तीनामुपयोगेन स्थापितवन्तः। उत्तरमीमांसेऽपि जगतः स्वरूपविषयकचर्चा द्वैताद्वैतनये दरीदृश्यते॥